O zaparciach można mówić wtedy, gdy dziecko oddaje dwa stolce (lub mniej) na tydzień. Stolce są przy tym twarde, oddawane z wysiłkiem lub objętość stolca jest duża. W takiej sytuacji szczególnie ważna jest szybka reakcja rodziców i konsultacja z pediatrą. Odpowiednie postępowanie pozwoli skrócić czas trwania objawów.
Co znajdziesz w tym artykule:
Częstość defekacji u zdrowego niemowlęcia karmionego wyłącznie piersią waha się od 1 stolca po każdym karmieniu do 1 stolca na 7 dni (średnio 3-4 stolce na dobę). Jeżeli stolec jest miękki, oddawany bez wysiłku, dziecko prawidłowo przyrasta na masie ciała, a rodzice nie obserwują przy tym innych niepokojących objawów, to nawet tak rzadkie oddawanie stolca może być normą. W sytuacji, gdy dziecko jest karmione mlekiem modyfikowanym w okresie noworodkowym, do 3. miesiąca życia oddaje ok. 2-3 stolce na dobę, a starsze niemowlęta i dzieci do 3. roku życia oddają 1-2 stolców na dobę1.
Zaparcia u noworodków i niemowląt – przyczyny występowania
W przypadku pojawienia się zaparć u dziecka bardzo istotna jest szybka reakcja rodzica. Wczesne wdrożenie odpowiedniego postępowania skraca czas trwania objawów i pozwala uniknąć przejścia w zaparcia przewlekłe(trwające dłużej niż 3miesięce). To ważne, ponieważ leczenie przewlekłych zaparć trwa znacznie dłużej i jest trudniejsze. Jeżeli u dziecka występują objawy sugerujące zaparcie, warto możliwie szybko umówić wizytę u pediatry i omówić problem. Bolesne oddawanie twardego stolca sprzyja wstrzymywaniu stolca przez dziecko. Im dłużej stolec znajduje się w jelicie grubym, tym robi się twardszy. Tak zaczyna się błędne koło, uciążliwe zarówno dla dziecka, jak i dla rodziców. Zbyt długie wstrzymywanie stolca prowadzi też do nietrzymania stolca. Dodatkowo może się zdarzyć się, że podczas oddawania twardego stolca o dużej średnicy dojdzie do pęknięcia śluzówki odbytu i powstania szczeliny odbytu. W takiej sytuacji dolegliwości podczas oddawania stolca robią się jeszcze bardziej dokuczliwe, a starszym dzieciom może towarzyszyć dodatkowy lęk związany z obecnością krwi w stolcu. Wczesna konsultacja z lekarzem pediatrą i wdrożenie odpowiedniego postępowania pozwoli uniknąć takich sytuacji.
Największe ryzyko rozwoju zaparć występuje w okresie rozszerzania diety, wprowadzania mleka krowiego do diety, treningu czystości, a także po pójściu do przedszkola. Po 1. roku życia 95% zaparć ma podłoże czynnościowe i nie jest związane z anatomicznymi czy organicznymi chorobami.
To ważne! Zaparcia czynnościowe rozpoznaje się, gdy trwają one powyżej miesiąca i można zaobserwować u dziecka 2 z 6 poniższych objawów : 1. mniej niż 2 stolce na tydzień, 2. wstrzymywanie stolca, 3. bolesne oddawanie stolca, 4. bardzo obfite stolce, 5. masy kałowe obecne w odbytnicy (badanie lekarskie), 6. brudzenie bielizny u dziecka, które przeszło już trening czystości.
Bardzo ważną informacją dla pediatry jest czas oddania smółki przez noworodka, czyli pierwszego stolca dziecka o smolistym kolorze i konsystencji (stąd nazwa). Zwykle noworodek oddaje smółkę w pierwszej dobie życia. Opóźnione oddawanie smółki obserwuje się w przypadku takich chorób, jak choroba Hirschprunga, mukowiscydoza czy anatomiczna niedrożność przewodu pokarmowego. Zdarza się, że przyczyną zaparć u noworodka lub niemowlęcia jest guz w jamie brzusznej (np. nephroblastoma), dlatego w przypadku zaparć w tym wieku zawsze należy wykonać badanie ultrasonograficzne jamy brzusznej.
Utrzymujące się od okresu noworodkowego zaparcia mogą mieć podłoże chorobowe i wymagają wnikliwego wsparcia pediatry lub gastroenterologa.
Chorobowe przyczyny zaparć u niemowląt to:
- Dyschezja niemowląt
To zaburzenie o charakterze rozwojowym, występujące w okresie niemowlęcym (z objawami zwykle do 6.-9. miesiąca życia). Niektóre niemowlęta w pierwszych miesiącach mają trudności z uruchomieniem mięśni dna miednicy i rozluźnieniem mięśni przepony podczas parcia. Charakterystyczne jest napinanie się, próby parcia, płacz dziecka podczas prób defekacji. Mimo to takie niemowlęta oddają prawidłowe papkowate stolce o miękkiej konsystencji, a wraz z rozwojem układu nerwowego objawy mijają samoistnie.
- Szczelina odbytu
To uszkodzenie śluzówki odbytu, objawiające się bolesnością przy oddawaniu stolca, a także niewielkim krwawieniem. U noworodków i niemowląt śluzówka odbytu jest niezwykle wrażliwa i łatwo dochodzi do jej uszkodzenia. Zbyt energiczne pocieranie mokrą chusteczką podczas czyszczenia okolicy krocza, używanie kateterów rektalnych, pieluszkowe zapalenie skóry okolicy odbytu, a także oddawanie twardych stolców zwiększają ryzyko uszkodzenia śluzówki w tej okolicy.
Z jednej strony szczelina często tworzy się na skutek zaparć, z drugiej strony może być przyczyną zaparć. Ból przy oddawaniu stolca powoduje wstrzymywanie stolca, a to prowadzi to zwiększenia twardości stolca. Rozpoznanie szczeliny zwykle jest możliwe na podstawie badania lekarskiego. W takim przypadku miejscowe leczenie przeciwbólowe, przeciwzapalne, a także rozluźniające konsystencję stolca należy włączyć możliwie szybko.
- Alergia na białka mleka krowiego
- Choroba Hirschprunga
To wrodzona choroba związana z nieprawidłowym unerwieniem dystalnego odcinka jelita grubego. Powoduje to stały skurcz odcinka jelit i utrudnione przechodzenie stolca. W okresie noworodkowym choroba może objawiać się wymiotami czy późnym oddaniem smółki. W okresie niemowlęcym charakterystyczne jest rozdęcie brzucha, pogorszenie apetytu, zaburzenia przyrostu masy ciała oraz zaparcia występujące na zmianę z biegunkami. Częściej chorobę obserwuje się w Zespole Downa i innych wrodzonych zespołach genetycznych. Rozpoznanie stawiane jest na podstawie badania histopatologicznego biopatatu z jelita grubego, a leczenie polega na chirurgicznym usunięciu nieprawidłowo unerwionego odcinka jelit i połączeniu ze sobą zdrowych końców jelit.
- Wrodzona niedoczynność tarczycy
- Nadmiar witaminy D
- Inne wrodzone wady anatomiczne
Niepokojące objawy towarzyszące zaparciom: • opóźnione oddanie smółki (powyżej 24h), • gorączka, wymioty i biegunka u dziecka, które ma zaparcia, • krwawienia z odbytnicy, • zatrzymanie gazów i wzdęcie brzucha, • zaparcia od okresu noworodkowego, • tasiemkowate stolce, • nietrzymanie moczu (u dziecka po treningu czystości), częste zakażenia układu moczowego, • nieprawidłowe objawy ze strony układu nerwowego, • choroba Hirschprunga w rodzinie.
Zaparcia u dzieci karmionych mlekiem modyfikowanym
W przypadku zaparć u prawidłowo rozwijającego się i przyrastającego na masie niemowlęcia, bez dodatkowych objawów, warto przeanalizować, czy sposób przygotowywania mleka jest zgodny z instrukcją na opakowaniu. Jeżeli ilość proszku jest zbyt duża w stosunku do ilości wody, może to sprzyjać zaparciom. Luźniejsze stolce obserwuje się u dzieci karmionych mlekami o wysokim stopniu hydrolizy białek mleka. W przypadku wyłącznego karmienia mlekiem modyfikowanym przy towarzyszących zaparciach można włączyć niewielkie porcje wody do picia. Dzienna porcja wody nie powinna jednak przekraczać pojedynczej porcji wypijanego przez dziecko mleka modyfikowanego. Dzieciom, które mają już rozszerzaną dietę, w takich sytuacjach zaleca się włączenie do diety owoców, takich jak m.in. jabłko, gruszka i śliwka.
Postępowanie w przypadku zaparć
Bardzo ważne jest, aby indywidualny plan postępowania ustalić z pediatrą opiekującym się dzieckiem. Na podstawie wywiadu pediatra może pomóc zmodyfikować czynniki związane ze stylem życia dziecka, które sprzyjają zaparciom. Na wizycie lekarz zważy i zmierzy dziecko, a następnie oceni, czy dotychczasowy rozwój fizyczny i psychoruchowy jest adekwatny do wieku. Szczegółowe informacje dotyczące zdrowia dziecka, a także badanie fizykalne umożliwią podjęcia decyzji dotyczącej dalszych badań diagnostycznych i postępowania leczniczego.
Warto przy tym zwrócić uwagę na:
- Nadmiar mleka w diecie
Mleko zawiera dużo wapnia i w związku z tym może upośledzać perystaltykę. Dodatkowo spożywanie powyżej 1 litra mleka na dobę daje poczucie sytości, w związku z tym dziecko nie spożywa innych pokarmów, .in.. tych bogatych w błonnik (owoce, warzywa i zboża), a także wypija mniej innych płynów. Po ukończeniu 1. roku życia zalecana dzienna objętość mleka w diecie dziecka to ok. 500ml.
- Niedobór płynów w diecie
W przypadku zaparć nie jest konieczne nadmierne pojenie dziecka, natomiast warto sprawdzić, czy dziecko wypija odpowiednią do zapotrzebowania ilość płynów2.
Oczywiście zapotrzebowanie na płyny zwiększa się przy dużej aktywności fizycznej dziecka, w czasie infekcji oraz w zależności od warunków pogodowych, co należy dodatkowo uwzględnić.
- Błonnik
Czyli związki organiczne pochodzenia roślinnego, które nie ulegają trawieniu i wchłanianiu w jelicie cienkim, podlegają fermentacji w jelicie grubym i odgrywają ważną rolę w przewodzie pokarmowym. Nie ma on wartości odżywczej dla człowieka. Poprawia perystaltykę jelit, ma zdolność wiązania wody, kwasów żółciowych i cholesterolu, zmniejsza wchłanianie węglowodanów. Błonnik jest obecny w warzywach, owocach, roślinach strączkowych, nasionach, orzechach oraz pełnoziarnistych produktach zbożowych.
Niemowlę i dziecko do 2. roku życia powinno spożywać co najmniej 5 g błonnika dziennie. Średnio jedna porcja owoców lub warzyw dostarcza 1 gram błonnika. W przypadku dziecka, które ma problem z zaparciami, warto zapewnić mu odpowiednią ilość błonnika w diecie.
Leczenie farmakologiczne zaparć
Często pomimo modyfikacji dietetycznych w przypadku zaparć u niemowlęcia konieczne jest włączenie leczenia farmakologicznego przez lekarza. Lekiem stosowanym w zaparciach są makrogole oraz laktuloza. Są to substancje, które działają osmotycznie czynne, a więc ściągają wodę do jelit, rozluźniając tym samym stolec. Makrogole działają jedynie w obrębie przewodu pokarmowego, a więc są bezpieczne nawet w długotrwałej terapii. Leczenie zwykle stosuje się długo – miesiąc lub dwa. Im dłużej trwają zaparcia, tym dłuższy jest czas leczenia3. W sytuacji, gdy problem zaparć jest długotrwały, a dziecko nie oddawało stolca przez wiele dni, początkowo może być konieczne oczyszczenie jelit wlewką doodbytniczą.
Zaparcia u dziecka są ogromnym obciążeniem zarówno dla chorującego malucha, jak i jego rodziców. Ponieważ u noworodków i niemowląt przyczyną zaparć może być proces chorobowy, w przypadku tego objawu zawsze warto udać się na konsultację do pediatry. Wczesne wdrożenie odpowiedniego postępowania zmniejsza bowiem ryzyko przejścia zaparć w przewlekłe.
1 Fontana M, Bianchi C, Cataldo F, Conti Nibali S, Cucchiara S, Gobio Casali L, et al. Bowel frequency in healthy children. Acta Paediatr Scand. 1989;78(5):682-4.
2,3 National Institute for Health and Care Excellence: Guidelines. Constipation in children and young people: diagnosis and management. London: National Institute for Health and Care Excellence (NICE) Copyright © NICE 2019.; 2017.